40 rocznica śmierci Karola Estreichera, juniora

29 kwietnia 2024 r. mija 40 rocznica śmierci Karola Rafała Estreichera (1906-1984), wybitnego historyka sztuki, bibliografa, muzealnika, znawcy Krakowa, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ), twórcy i wieloletniego dyrektora Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Collegium Maius.

Był ostatnim bibliografem z rodu Estreicherów – wnukiem Karola Jerzego Teofila (1827-1908), synem Stanisława Ambrożego (1869-1939) – twórców monumentalnej, wielotomowej Bibliografii polskiej rejestrującej piśmiennictwo polskie i polonika zagraniczne wydane drukiem od XV do końca XIX wieku.

Urodził się 4 marca 1906 r. w Krakowie. W 1925 r. ukończył gimnazjum im. króla Jana III Sobieskiego. Studia w zakresie historii sztuki odbył na Wydziale Filozoficznym UJ. Absolutorium uzyskał w 1929 r., a trzy lata później w 1932 obronił pracę doktorską pt. Rodzajowość w polskiej sztuce średniowiecznej. W maju 1947 r. przedstawił rozprawę habilitacyjną z zakresu historii sztuki średniowiecznej i nowożytnej, rok później otrzymał stopień docenta. W roku 1950 został etatowym profesorem UJ, w 1954 przyznano mu tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1972 profesora zwyczajnego.

Pracę zawodową rozpoczął jako asystent Zakładu Historii Sztuki UJ, łącząc ją jednocześnie z asystenturą w Gabinecie Rycin Polskiej Akademii Umiejętności. Wykładał także w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (1945-1950) i Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu (1951-1961). Od 1947 r. do emerytury w roku 1976, sprawował funkcję dyrektora Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym okresie przeprowadził generalną renowację gmachu Collegium Maius ukończoną z sukcesem na 600-lecie Uniwersytetu (1964).

Okres drugiej wojny światowej K. Estreicher spędził na uchodźstwie. W latach 1939-1940 w Paryżu był sekretarzem premiera, generała Władysława Sikorskiego, kierował także Komisją Rejestracyjną i Rewindykacyjną Dóbr Kultury. Od 1940 do 1945 w Londynie zarządzał Biurem Rewindykacji i Strat Kulturalnych. Poszukując bezcennych dla polskiej kultury dzieł sztuki, rozproszonych w wyniku II wojny światowej, odbył podróż do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Po powrocie do kraju w lipcu 1945 r. został, z ramienia Ministerstwa Kultury i Sztuki, przedstawicielem Biura Rewindykacyjnego w Niemczech (1948-1949). Dzięki jego ogromnemu zaangażowaniu i staraniom powróciły do Polski skarby narodowe ewakuowane z kraju w 1939 r., a także zabytki zrabowane i wywiezione przez Niemców (m.in. arrasy wawelskie, Ołtarz Wita Stwosza, obrazy z Muzeum Książąt Czartoryskich „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci, „Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem” i wiele innych).

Był bardzo płodnym autorem. Za jego życia ukazało się 350 pozycji bibliograficznych. Są to zarówno książki, jak i artykuły w czasopismach oraz edycjach zbiorowych, prace redagowane, tłumaczone, ilustrowane, recenzje, komunikaty w czasopismach naukowych, wspomnienia. Do najważniejszych jego publikacji należą (wg chronologii): Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice (1931, wielokrotnie wznawiany); Encyklopedia staropolska. T. 1-2, oprac. Aleksander Brückner, K. Estreicher (1937-1939, 2. wyd. 1990); Cultural Losses of Poland. Index of Polish cultural loses during the German occupation, 1939-1944 (London 1944); Bibliografia polska. Stulecie XV-XVIII w układzie alfabetycznym. T. 34, zesz. 1: Z-Zał. (1951); Załuscy, bibliografia odnosząca się do Załuskich z wieku XVII i XVIII (Kraków 1952, odb. z 34 tomu Bibliografii polskiej); Bibliografia polska XIX stulecia (wyd. 2, pod red. K. Estreichera. T. 1-14: A-Katakumby, 1959-1987); Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie : dzieje, obyczaje, zbiory (1971); Historia sztuki w zarysie (1973, wielokrotnie wznawiana). W jego dorobku znajduje się również gawęda Nie od razu Kraków zbudowano (1956) oraz powieść romantyczna Krystianna (1957).

Estreichera uhonorowano m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1947, za wybitne zasługi na polu rewindykacji dzieł sztuki z Niemiec); Złotym Krzyżem Zasługi (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznaką Zasłużony Nauczyciel PRL (1956), Nagrodą Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego (1972), Złotą Odznaką „Za pracę społeczną dla miasta Krakowa” (1972).

Należał do Polskiego Oddziału PEN Clubu, Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, był długoletnim prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych.

Jest pochowany w grobowcu rodzinnym w Krakowie na Cmentarzu Rakowickim (kw. BA, płd.).

H.M.